Ιστορικη και αρχαιολογικη αξια των αρχαιων λατομειων μαρμαρου Παρου
Τα σημαντικότερα λατομεία μαρμάρου της Πάρου στα οποία εξορύχθηκε η πρώτη ύλη των αριστουργημάτων που προαναφέρθηκαν εντοπίζονται στην βόρεια πλευρά του όρους Μάρπησσα των αρχαίων (σημερινή ονομασία Αγ. Πάντες), στις όχθες του χειμάρου Σκαρπαθιώτη (εικ. 1): πρόκειται για τα περίφημα υπόγεια λατομεία των Νυμφών (εικ. 2) και του Πανός (εικ. 6-7), -όπως τα ονόμασε ο πρώτος συστηματικός μελετητής τους, ο έλληνας μηχανικός-μεταλλειολόγος Ανδρέας Κορδέλλας-, που βρίσκονται ανατολικά του χωριού Μαράθι, σε απόσταση περίπου 5 χλμ από την Παροικιά. Άλλα σημαντικά κοιτάσματα εντοπίζονται λίγο δυτικότερα, στην κοιλάδα του χειμάρου Έλιτα: πρόκειται για τα τεράστια ορύγματα υπόγειας λατομίας στις Σπηλιές και τα κατάλοιπα ορυγμάτων πεταλόσχημης κάτοψης που ανήκουν σε λατομεία ανοιχτής εξόρυξης στο λόφο των Λάκκων και στα Θαψανά (εικ. 3).
Εικ. 1: Η κοιλάδα του Σκαρπαθιώτη στο Μαράθι, με τις αρχαίες λατομικές στοές και τις νεότερες εγκαταστάσεις και διαμορφώσεις (λήψη δεκαετίας 1980)
Εικ. 2: Το λατομείο Νυμφών
Εικ. 3: Τα λατομεία ανοιχτής εξόρυξης στους Λάκκους (αριστερά) και τα λατομεία στις Σπηλιές (δεξιά).
Το παριακό μάρμαρο (παρία λίθος) χρησιμοποιήθηκε ήδη από την πρώιμη Χαλκοκρατία, συλλεγόμενο πιθανότατα σε μορφή βοτσάλων ή λατύπης, για την δημιουργία ειδωλίων και σκευών. Στους ιστορικούς χρόνους η εξόρυξη ξεκινά τον 7ο π.Χ. όπως μαρτυρεί και η επιτύμβια στήλη με παράσταση καθιστής γυναικείας μορφής σε χαμηλό ανάγλυφο από το νεκροταφείο της Παροικιάς, και εντατικοποιείται από τον 6ο αι. π.Χ. κ.ε., οπότε το παριακό μάρμαρο εξορύσσεται συστηματικά σε μορφή ογκόλιθων για την πλαστική και την αρχιτεκτονική. Τα ημίεργα αντικείμενα που βρέθηκαν στις αποθέσεις της λατύπης της αρχαίας εκμετάλλευσης στους Λάκκους και τις Σπηλιές μεταξύ των οποίων και στήλη με την επιγραφή όρος πόλεως (εικ. 4) αφενός μαρτυρούν για την ύπαρξη εργαστηρίων μαρμαροτεχνίας στην θέση των λατομείων αφετέρου δηλώνουν ότι μέρος τουλάχιστον της εκμετάλλευσης ελεγχόταν πιθανότατα από το κράτος.
Από τα λατομεία της κοιλάδας τους Σκαρπαθιώτη (ή Ξηροπόταμου, σε νεώτερους χάρτες) στο Μαράθι προέρχεται η διασημότερη ποικιλία παριακού μαρμάρου, ο αρίστης ποιότητας λυχνίτης λίθος, περιζήτητος για την αγαλματουργική λόγω της ποιότητας, της λευκότητας και της μεγάλης διαφάνειας και φωτοδιαπερατότητας (3,5εκ. έναντι 2,5 εκ. του μαρμάρου της Καρράρα και 1,5 του Πεντελικού) που, σε εξαιρετικής ποιότητας υλικό, μπορεί να φθάσει ως και τα 12 εκ.!
Στα λατομεία Μαραθίου το άριστο στρώμα μαρμάρου, πάχους 1-3μ., εντοπίζεται μεταξύ άλλων, παχύτερων κυανότεφρων στρωμάτων και είναι ορατό σε διάφορες θέσεις της κοιλάδας. Η αποκάλυψή του άριστου στρώματος οφείλεται προφανώς στην σκαπτική δράση του χειμάρρου από όπου αρχικά θα ξεκίνησε η επιφανειακή εκμετάλλευση η οποία εξελίχθηκε σταδιακά σε βαθεία, για την παρακολούθηση του στρώματος, και εν συνεχεία σε υπόγεια. Τα στρώματα μαραμάρου δεν εμφανίζονται οριζόντια αλλά έντονα πτυχωμένα με κυρτότητα προς τα πάνω. Η πτύχωση αυτή καθόρισε και την μέθοδο εκμετάλλευσης δηλαδή είτε με την εφαρμογή ορθών βαθμίδων, όταν η κλίση είναι μεγάλη είτε με την μέθοδο «δια θαλάμων και στύλων» όταν η κλίση είναι μικρότερη. Τα λατομεία του Μαραθίου αναπτύσσονται εκτατικά σε εκατοντάδες μέτρα με διατήρηση κατά διαστήματα άτμητων μαζών (πεσσών) που λειτουργούν ως υποστυλώματα και με την παρουσία λιθοστοιβών, δηλαδή συσσωρεύσεων λίθων και λατύπης από το πρώτο ξεχόντρισμα οι οποίες ενίοτε συγκρατούνται με πλευρικούς τοίχους που δημιουργούν διαδρόμους μεταξύ τους.
Το γνωστότερο μεταξύ των λατομείων του Μαραθίου είναι αυτό των Νυμφών, το οποίο πήρε το όνομά του από το αναθηματικό ενεπίγραφο ανάγλυφο, σκαλισμένο στο φυσικό πέτρωμα στην αριστερή πλευρά της νότιας στοάς, αφιέρωμα του Αδάμαντα από την Θράκη προς τις Νύμφες, έργο του 4ου αι. π.Χ. (εικ. 5). Ο υπόγειος χώρος του λατομείου έχει μήκος 190μ. κατά την έννοια Β-Ν, και πλάτος 50-120μ., με ύψος που μπορεί να φτάνει ως και τα 3-4μ. και με υπερκείμενη μάζα που κυμαίνεται από 20-100μ. (εικ. 6) Στο νότιο μέρος του λατομείου, που είναι το παλαιότερο, οι άτμητες μάζες (πεσσοί) έχουν μεταξύ τους απόσταση 6-10μ. ενώ το πάχος τους διαμορφώνεται ανάλογα με το πάχος της υπερκείμενης μάζας. Από τους περίπου 100 συνολικά πεσσούς που υπολογίζεται ότι θα είχε το λατομείο, σήμερα είναι ορατοί 20 ενώ άλλοι τόσοι διαφαίνονται μέσα από τα μικρά κενά της λιθογόμωσης.
Εικ. 4: Όρος πόλεως, 4ος αι. π.Χ. Βρέθηκε στο λατομείο Λάκκων.
Εικ. 5: Το ενεπίγραφο ανάγλυφο των Νυμφών και τμήμα του που αποσπάστηκε στα τέλη του 19ου αι., σήμερα εντοιχισμένο στο μοναστήρι του Αγ. Μηνά.
Εικ. 6: Κάτοψη του Λατομείου των Νυμφών (Μανόλης Κορρές).
Η σημερινή εικόνα του λατομείου των Νυμφών οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις εργασίες της Βελγικής Εταιρείας και της Ελληνικής Εταιρείας Μαρμάρων Πάρου που επιχείρησαν την επανεκμετάλλευση του λατομείου τον 19ο αι. Τότε διαμορφώθηκαν οι δύο κεντρικοί διάδρομοι στο βόρειο και νότιο τμήμα του λατομείου καθώς και άλλοι μικρότεροι με αφαίρεση χιλιάδων κυβικών αρχαίας λατύπης, καθαιρέθηκαν ορισμένοι αρχαίοι πεσσοί στήριξης ενώ δημιουργήθηκαν νέοι ισχυροί αναλημματικοί τοίχοι. Η επανεκμετάλλευση εντέλει ευτυχώς ματαιώθηκε, ωστόσο χάρη στις εργασίες εκείνες το υπόγειο λατομείο σήμερα είναι επισκέψιμο σε μεγάλη έκταση και γίνεται αντιληπτο με τρόπο που δεν ήταν δυνατός ούτε κατά την αρχαία φάση λειτουργίας του. Για την ανέλκυση του υλικού και την εκμετάλλευση των λατομείων κατασκευάστηκε ένα σύνθετο μηχανικό σύστημα, ποικίλες κτηριακές εγκαταστάσεις (εικ. 1) και σιδηροδρομική γραμμή που οδηγούσε στο εργοστάσιο της εταιρείας στην Παροικιά απέναντι από τον παλαιό προβλήτα όπου λειτουργούσε γερανός ικανότητας 20 τόνων. Τα σωζόμενα κατάλοιπα των εγκαταστάσεων εκείνων αποτελούν σημαντικά μνημεία της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του 19ου αι.
Σε απόσταση 600 μ. νοτιοδυτικότερα βρίσκεται το δεύτερο μεγάλο λατομείο της περιοχής του Μαραθίου, το λατομείο του Πανός, το οποίο δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες διαφορές στη μορφή και τις διαστάσεις σε σχέση με το λατομείο των Νυμφών, είναι επίσης επικλινές, αλλά με λιγότερες λιθογομώσεις λόγω του τρόπου ανάπτυξης της εκμετάλλευσης. Η παραγωγή θα πρέπει να ήταν επίσης αντίστοιχη με του λατομείου των Νυμφών και υπολογίζεται σε 100.000 κυβ.μ. ωφέλιμου όγκου. Η προσιτή θέση της εισόδου του (εικ. 7), πριν την στένωσή της από φερτά υλικά και καταρρεύσεις, και η μερική λιθογόμωση στο εσωτερικό του, κατέστησαν το λατομείο αυτό σχεδόν πάντα προσιτό στους επισκέπτες, σε αντίθεση με το λατομείο των Νυμφών όπου αυτό που προσέλκυε τον επισκέπτη ήταν κυρίως το ανάγλυφο της εισόδου, καθώς η πλήρωσή του με λατύπη εμπόδιζε την εις βάθος επίσκεψη. Στα τοιχώματα του λατομείου του Πανός είναι ορατές πολλές επιγραφές με τα ονόματα επισκετών που κατέβηκαν στους βαθύτερους χώρους του, όπως, ενδεικτικά: Choiseul Guffier 1176, Fauvel 1789, J. Power 1813, Joseph Brooke 1818, Cordier 1958 κ.α. (εικ. 8)
Εικ. 7: Η είσοδος του λατομείου του Πανός
Εικ. 8: Ονόματα επισκεπτών του λατομείου του Πανός
Το εξαιρετικής ποιότητας μάρμαρο που εξορύχθηκε από τα λατομεία του όρους Μάρπησσα συνέβαλε καθοριστικά στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της αρχαίας Πάρου η οποία αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά κέντρα του αρχαίου κόσμου και ανέδειξε ορισμένους από τους σπουδαιότερους γλύπτες της αρχαιότητας όπως ο Αριστίων, ο Αγοράκριτος, ο Αρίστανδρος, ο Σκόπας, ο Θρασυμήδης κ.α. Στην παρία λίθο φιλοτεχνήθηκαν αριστουργήματα της γλυπτικής (Αριστόδικος, παις Κριτίου, Νίκη Παιωνίου, Ερμής Ολυμπίας, Αφροδίτη Μήλου) και της αρχιτεκτονικής (Θησαυρός Σιφνίων, αετώματα Πεισιστράτιου ναού στην Ακρόπολη, αετώματα ναού Διός στην Ολυμπία, ζωφόρος Μαυσωλείου Αλικαρνασσού κ.α. (εικ. 9-10) που διαμόρφωσαν καθοριστικά την τέχνη της αρχαίας Ελλάδας και συνέβαλαν στην διάδοση της προς την Δύση.
Είναι προφανές ότι τα υπόγεια λατομεία του Mαραθίου σε συνάρτηση με τα λατομεία στους Λάκκους, τις Σπηλιές και τα Θαψανά, αποτελούν ένα σημαντικότατο κεφάλαιο της ιστορίας όχι μόνο της Πάρου αλλά και του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου γενικότερα, ένα κορυφαίο και σύνθετο έργο γεωλογίας, τεχνολογίας, ιστορίας και τέχνης, εθνικής και παγκόσμιας σημασίας, που είναι απολύτως αναγκαίο να διαφυλαχθεί και να αναδειχθεί.
Εικ. 9: Τμήμα της ζωφόρου του Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού
Εικ. 10: Αφροδίτη της Μήλου, Νίκη της Σαμοθράκης και Νίκη του Μενδαίου Παιωνίου
Ζώζη Παπαδοπούλου
Προϊσταμένη Τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Μουσείων ΕΦΑ Κυκλάδων
Επιλεγμένη βιβλιογραφία
G. Gruben, “Marmor und Architektur”, στο Παρία Λίθος (επιμ. Δ. Σκιλάρντι, Ντ. Κατσωνοπούλου) Αθήνα 2000 (επανέκδοση 2010), 125-138.
Ν. Herz, “The Classical Marble Quarries of Paros. Paros-1, Paros-2 and Paros-3”, στο Παρία Λίθος (όπ.π), 27-33.
G. Kokkorou-Alevras, “The use of distribution of Marian Marble during the Archaic Period” στο Παρία Λίθος (όπ.π), 143-153.
Μ. Κορρές, «Υπόγεια Λατομεία Πάρου», στο Παρία Λίθος (επιμ. Δ. Σκιλάρντι, Ντ. Κατσωνοπούλου) Αθήνα 2000 (επανέκδοση 2010), 61-82.
Μ. Κορρές, Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα. Τα αρχαία λατομεία και η ιστορία ενός ημιτελούς δωρικού κιονοκράνου του πρώτου μαρμάρινου Παρθενώνος, Αθήνα 1994 (2η εκδοση), ειδικά 120-121.
Αν. Κ. Ορλάνδος, Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1958.
Δ. Σκιλάρντι “Οbservations on the quarries of Spilies, Lakkoi and Thapsana on Paros” στο Παρία Λίθος (όπ.π.), 35-59.
